Gmina Strzegom nazywana również Ziemią Strzegomską leży w północnej części obecnego pow. świdnickiego. Powierzchnia wynosi 144 km2. Jest to teren lekko pofałdowany z charakterystycznym trójczłonowym wzniesieniem (Góra Krzyżowa-354 m npm.,Św. Jerzego i góra Bazaltowa, zwana dawniej Szeroką) będącym najwyższym punktem w paśmie Wzgórz Strzegomskich. Przez gminę przepływa rzeka Strzegomka o długości 81,2 km (dopływ rzeki Bystrzycy), do której wlewają swe wody liczne potoki i strumienie. Ziemia Strzegomska leży na płycie granitowej będącej częścią masywu geologicznego rozciągającego się od Strzegomia do Sobótki. Oprócz granitu stanowiącego największe bogactwo naturalne gminy, także bazalt i glinki kaolinowe eksploatowane są na skalę przemysłową.
Strzegom obecnie liczy 18 tys. mieszkańców, a w 22 wioskach gminy zamieszkuje ponad 10 tys.
Wielkością i częściowym uprzemysłowieniem wyróżniają się wsie Jaroszów, Stanowice, Goczałków i Rogoźnica
Rys historyczny
Około 500 lat p.n.e. na szczycie góry Bazaltowej znajdowało się prasłowiańskie grodzisko obronne. Prawdopodobny najazd Scytów w V w. przed narodzeniem Chrystusa zniszczył warownię, która nigdy nie została odbudowana. Odkrycia archeologicznego na Górze Bazaltowej dokonano w latach 30 XX w. Były to pozostałości po kulturze łużyckiej.
W okresie pierwszego tysiąclecia naszej ery, a w szczególności w okresie cesarstwa rzymskiego na Śląsk docierały tabory kupców wędrujących po szlakach bursztynowych. Miały one wpływ kulturowy i handlowy na tutejszą ludność. Potwierdzają to znalezione w okolicach Strzegomia złote, srebrne i brązowe monety z różnych okresów imperium Rzymu.
W okresie V i VI w. plemiona słowiańskie ostatecznie zasiedliły dorzecze Odry. Także w okolicach ówczesnych „Trzech Gór” zamieszkiwała ludność, która zaczęła uprawiać rolnictwo, hodowlę zwierzęcą i handel. Dogodne miejsce na przecinających się szlakach handlowych było na tyle ważne, że ok. drugiej połowy IX w. wybudowano gród obronny na szczycie Góry Swarnej (obecnie do połowy zniesiona przez eksploatację granitu góra Zwycięstwa), leżącej ok. 4 km na pół.-wsch. od dzisiejszego miasta. Gród zaliczał się do jednego z największych na Dolnym Śląsku w tamtych czasach. Miał ponad 5 ha powierzchni.
W X w., kiedy Śląsk wszedł w skład wczesnopolskiego państwa, grodzisko na Górze Zwycięstwa przestało funkcjonować. Natomiast założono na Górze Bazaltowej na miejscu wcześniejszego grodziska, warowną kasztelanię, która miała ochraniać leżące nieopodal nad brzegami Strzegomki (zgodnie z pierwszymi zapisami kronikarskimi nazywana była Czisla lub Cisla) rozrastające się osiedle handlowe. Warownia kasztelańska w Strzegomiu zaliczała się do systemu grodów obronnych rozciągających się przez cały Dolny Śląsk wzdłuż Sudetów. Już wtedy stanowiła integralną część systemu obronno-handlowego państwa pierwszych Piastów.
Pierwsza wzmianka o grodzie strzegomskim znajduje się w bulli papieskiej Hadriana IV (Anglika) w roku 1155 mówiąca o posiadłościach biskupa wrocławskiego i wymienia „gradice Ztrigom”.
Według najnowszych badań historycznych ok. 1203 r. sprowadzono do Strzegomia pierwszych rycerzy z zakonu joannitów i nadano im jako jedną z pierwszych fundacji ówczesny kościół św. Piotra. Joannici w historii Strzegomia odegrali ważną rolę. To oni na polecenie księcia Bolesława Surowego nadzorowali budowę murów obronnych Strzegomia, a także budowę monumentalnej bazyliki św. Piotra i Pawła.
Najazd tatarski w 1241 r. na ziemie państwa polskiego dotarł aż na Dolny Śląsk. Klęska księcia Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą pozwoliła na bezkarne niszczenie grodów i osiedli śląskich przez czambuły mongolskie. Taki los dotknął osiedla nad Strzegomką i warowni kasztelańskiej na Górze Bazaltowej, które zostały spalone.
Wdowa po Henryku Pobożnym, księżna Anna, aby jak najszybciej zaleczyć rany Księstwa Śląskiego, w roku następnym 1242 nadała prawa miejskie Strzegomiowi pod lokację nowej osady handlowo-rzemieślniczej.
W 1290 r. w wyniku zapisów testamentowych książąt piastowskich powstało księstwo świdnicko-jaworskie, w obrębie którego znalazł się Strzegom. Rozpoczęto budowę murów obronnych w 1291, a zakończono w 1299. Drugi pas murów powstał w 1454 r.
Na początku XIV w. rozpoczęto budowę ogromnego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, która trwała bez mała 150 lat. Fundatorem pierwszego dzwonu w roku 1318 dla kościoła był joannita Przedbor z Widawy pod Krakowem. Nazwany imieniem fundatora dzwoni do dziś, będąc jednocześnie najstarszym czynnym dzwonem w Polsce.
Księżna Beatrycze, wdowa po księciu Bolku I Surowym, w roku 1307 ufundowała kaplicę i klasztor panien benedyktynek, który przerwał do 1810 r. do kasaty majątku katolickiego w ówczesnych Prusach. Budowla klasztorna uległa ruinie w czasie II Wojny Światowej i na przełomie lat 50 i 60 (XXw.) została rozebrana. Obecnie miejsce upamiętnia granitowy obelisk z tablicą.
Nieistniejący Klasztor Benedyktynek przy obecnej ul. Paderewskiego
Także pod koniec XIV w. sprowadzono do Strzegomia zakon karmelitów. Wybudowali oni w roku 1430 kościół i klasztor przy Bramie Jaworskiej. Budowla po licznych przebudowach przetrwała do dziś. W 1392 na mocy traktatu o dziedziczeniu, Strzegom wraz z księstwem świdnicko-jaworskim przeszedł pod panowanie czeskie.
Bulla papieża Urbana VI z 1384 r., w której zezwala na założenie klasztoru Karmelitów w Strzegomiu
Od wieku XIII do XV Strzegom jako miasto z samorządem, cechami rzemieślniczymi, licznymi przywilejami stał się liczącą społecznością na Dolnym Śląsku.
W wyniku układów dynastycznych na początku XVI w. Śląsk wszedł jako prowincja dziedziczna pod panowanie Habsburgów. Zmiana władzy nie miała negatywnego wpływu na rozwój miasta. Bogate cechy browarników strzegomskich, sukiennków i wiele innych pozwoliły, że w XVI w. Strzegomiu buduje się wiele murowanych obiektów. Jest to okres rozkwitu miasta. Zawierucha reformacyjna, która chociaż dotarła również do Strzegomia, nie spowodowała zniszczeń ani rozpadu społeczności lokalnej. To wtedy Strzegom zasłynął na cały Dolny Śląsk, a także na niektóre rejony Europy ze swego „białego piwa pszenicznego” oraz leczniczej glinki (Terra sigillata). Jej odkrywca Johannes Montanus, strzegomianin, w pewnym okresie lekarz nadworny cesarza Rudolfa II, rozsławił swój naturalny lek na okres 200 lat.
Rycina przedstawiająca Strzegomski rynek z 1836 roku
Burza wojny 30-letniej dotknęła niemiłosiernie Strzegom. Liczne najazdy, kontrybucje, zarazy, oblężenia miasta doprowadziły do totalnego zubożenia i prawie całkowitego zaniku mieszkańców. Pod koniec wojny w roku 1648 Strzegom liczył zaledwie 400 obywateli. Przez kilkadziesiąt lat powoli i systematycznie odbudowywano i remontowano zniszczenia wojenne. Powrócili zakonnicy karmelitańscy, którzy opuścili swój klasztor na początku Reformacji w roku 1537 r. Objęli oni również posługę duszpasterską w miejsce joannitów. Obydwa zakony przetrwały do roku 1810, kiedy to na polecenie władz pruskich zostały rozwiązane.
W kwietniu 1695 r. w Strzegomiu przy ul. Nowej (obecnie Dąbrowskiego) urodził się Johann Christian Günther, który w swym krótkim życiu zasłynął jako jeden z czołowych poetów śląskich epoki baroku. Nieopodal kościoła św. Antoniego stoi kamień poświęcony poecie.
W 1718 i 1719 nastąpiły w Strzegomiu dwa największe pożary w historii miasta. W tych latach podobna klęska ognia dotknęła wiele miast na Dolnym Śląsku.
Kiedy to w grudniu 1740 r. na ziemię śląską wkroczyły wojska pruskie rozpoczynając tzw. Wojny Śląskie, rozpoczął się kolejny rozdział w dziejach Strzegomia.
W czerwcu 1745 r. na polach pod Strzegomiem spotkały się trzy armie wojsk w ilości ok 120 tys, aby stoczyć bitwę. Prusacy przeciwko Austriakom i Saksończykom wystawili równorzędną armię, która w dniu 4 czerwca odniosła zwycięstwo. Klęska wojsk sprzymierzonych umocniła pruskiego agresora w opanowaniu Śląska. Warto nadmienić, że w szeregach wojsk saksońskich znajdowały się pułki ułanów polskich, ponieważ elektor saski był również królem Polski (August III syn Augusta Mocnego).
Dopiero zakończenie Wojny 7-letniej w roku 1763 przypieczętowało, że prawie przez następne dwa wieki Strzegom znalazł się pod panowaniem pruskim, a następnie niemieckim.
Wojny napoleońskie przetaczające się z jednego krańca Europy na drugi nie wciągnęły Strzegomia w swój wir, ale w 1813 nieopodal toczyły się walki pozycyjne między koalicją prusko-rosyjską a wojskami francuskimi. W sierpniu doszło do bitwy nad Kaczawą, przegranej przez Francuzów. Strzegom służył jako lazaret i miejsce kwaterunkowe dla wojsk pruskich i rosyjskich.
Podczas wydarzeń 1848 r. kiedy to gorączka Wiosny Ludów dotarła również do Strzegomia, kształtowała się nowa młoda forma demokracji kapitalistycznej. Rozruchy, demonstracje i niepokoje wystąpiły także w Strzegomiu. Szybki i widoczny rozwój industrializacji Dolnego Śląska pozwolił załagodzić ostre konflikty społeczne. Uprzemysłowienie dotarło do Strzegomia. Połączenie kolejowe ze światem nastąpiło w 1856 r. Powstanie fabryk słodu, lnu i wielu innych, a przede wszystkim eksploatacja i przeróbka granitu na skalę przemysłową doprowadziła do znacznego wzrostu zamożności miasta i pow. strzegomskiego, który powstał w ramach reorganizacji państwa pruskiego po wojnach napoleońskich w roku 1816 i przetrwał do 1932 r. Wszystkie instytucje państwowe, jak: urząd starosty, sąd powiatowy i miejski, więzienie, jednostka wojskowa oraz urzędy miejskie podniosły znaczenie Strzegomia. W 1859 rozpoczęto budowę nowego ratusza, który po przebudowie istnieje do dziś.
W ramach życia kulturalnego powstał teatr, który funkcjonował z drobnymi przerwami od roku 1826 do lat dwudzieste XX w. Z początku funkcjonował jako teatr amatorski, a potem odbywały się występy zespołów przyjezdnych. Koncerty muzyki poważnej w salach hotelowych miasta budziły stałe zainteresowanie wśród mieszkańców.
Powstanie gimnazjum, szkoły żeńskiej, męskiej szkoły średniej oraz Towarzystwa Gimnastycznego w 1861 r. stanowiły o rozwoju miasta.
W 1858 r. przybyły do miasta siostry elżbietanki, które wpisały się trwale w pejzaż miasta niosąc pomoc lekarską, opiekuńczą i wychowawczą. Po II Wojnie Światowej zastąpiły je polskie elżbietanki kontynuując charytatywne dzieło, czym wzbudzają do dziś wdzięczność licznych mieszkańców.
Druga połowa XIX w. stanowi niewątpliwie bardzo dobry okres w historii miasta. Pozytywny i efektywny rozwój Strzegomia trwał do I Wojny Światowej. Po jej zakończeniu nastąpił kryzys ekonomiczny, który bardzo zubożył licznych mieszkańców. Bezrobocie, ogromna inflacja, bieda doprowadziły do ogromnych wynaturzeń, kradzieży żywności i wzrostu przestępczości.
Na to wszystko nałożyła się likwidacja powiatu strzegomskiego w 1932 r. w ramach szerszych oszczędności państwowych, co dodatkowo obniżyło rangę i dochodowość miasta.
Przejęcie władzy w Niemczech przez hitlerowców doprowadziło do ożywienia gospodarczego również w Strzegomiu. Z tego okresu pochodzi otwarte kąpielisko i zagospodarowanie kompleksu Góry Krzyżowej jako miejsca sportów zimowych.
Widok z lotu ptaka - lata 30-te
Okres II Wojny Światowej w historii Strzegomia stanowi obszar mało zbadany ze względu na brak informacji i przekazów. Władze niemieckie utajniły całkowicie życie społeczne, gospodarcze oraz kulturalne.
W roku 1945, a w szczególności w lutym i marcu, kiedy to w ramach operacji wojennych na Dolnym Śląsku (przez Strzegom przebiegała linia frontu) miasto uległo ogromnym zniszczeniom. Prawie 70 % zabudowy śródmiejskiej uległo ruinie. Pożary dopełniły totalnego unicestwienia średniowiecznego miasteczka. Ślady po kataklizmie wojennym widoczne są do dziś, chociaż upłynęło od zakończenia wojny już 55 lat. Z pożogi uratowało się kilka zabytków w tym najcenniejszy kościół św. Piotra i Pawła. Natomiast klasztor benedyktynek liczący prawie 600 lat, przestał fizycznie istnieć. Haniebną pozostałością po wojnie i władzy hitlerowskiej jest były obóz w Gross-Rosen obok Rogoźnicy. Obecnie jako „memento” znajduje się tam muzeum dla upamiętnienia masowego grobu dla ok. 40 tysięcy pomordowanych Europejczyków.
Nowy okres w dziejach Strzegomia
Zakończenie wojny rozpoczęło nowy okres w dziejach miasta.
Pierwsi Polacy przybyli już w czerwcu 1945 r. Z każdym dniem osiedlali się nowi przybysze, natomiast Niemcy w ramach decyzji poczdamskich, opuszczali Strzegom i wyjeżdżali do Niemiec. Akcja wysiedleńcza trwała kilka lat. Najwięcej niemieckich strzegomian wyjechało w latach 1946/47. Ostania grupa wyjechała dopiero w 1956 r.
W listopadzie 1945 r. w Strzegomiu znajdowało się 120 Polaków i liczba ich systematycznie rosła. W 1949 miasto liczyło już prawie 6 tys. obywateli polskich. Od 1955 r. liczba mieszkańców systematycznie rośnie średnio o 500 co pięć lat i w roku 2000 miasto liczyło ponad 18 tys. obywateli.
Po ogromnych zniszczeniach wojennych Strzegom bardzo powoli dźwigał się do nowego życia. Usuwanie gruzów trwało do końca lat 50-tych. Dopiero w latach następnej dekady bardzo nieśmiało rozpoczęto budowy nowych domów. Taka sama sytuacja była w zrujnowanych zakładach pracy. Jako pierwsze uruchomiono zakłady wodociągowe, kanalizacyjne, energetyczne i gazownicze. To były najpilniejsze potrzeby. Powołanie pierwszej szkoły podstawowej nastąpiło już 1 września 1945 r. w Ratuszu miejskim. Uważano to za priorytetową sprawę. W roku 1946 powołano do życia szkołę podstawową na Grabach. W latach następnych powstawały dalsze szkoły wraz ze wzrostem liczby mieszkańców. Obecnie na terenie miasta znajdują się 3 szkoły podstawowe, 2 gimnazja, 1 szkoła specjalna, liceum ogólnokształcące oraz zespół szkół zawodowych. Natomiast na wioskach funkcjonuje 7 szkół podstawowych i 2 gimnazja. Rozwój szkolnictwa następował w zależności od potrzeb mieszkańców.
W latach 1945-50 przy ul. Świdnickiej 34 funkcjonowała szkoła dla dzieci niemieckich.
Powstanie z inicjatywy społecznej zbioru ok. 300 książek w 1945 r., który znalazł swoje miejsce w pomieszczeniach prywatnych było zaczątkiem biblioteki miejskiej. Oficjalnie zaczęła funkcjonować w 1949 r. W latach 70-tych oddano nowoczesne pomieszczenia przy ul.Świdnickiej 21 dla Biblioteki Publicznej, gdzie mieści się do dziś. Obecnie księgozbiór liczy ok. 47 tys oraz w 5 filiach na wioskach ok. 49 tys.
W 1945 r. uruchomiono Fabrykę Maszyn Rolniczych „Plon”, która w lach 60 zmieniła profil produkcji oraz nazwę na „ZREMB”. Po licznych zmianach funkcjonuje do dziś. Również zakład przeróbki glinki ogniotrwałej w Jaroszowie ruszył z produkcją w roku 1945 i istnieje do dnia dzisiejszego. Także jako jedne z pierwszych zaraz po zakończeniu wojny uruchomiono kamieniołomy, na bazie których powstały Strzegomskie Zakłady Kamienia Budowlanego. Po licznych restrukturyzacjach obecnie „Granit-Strzegom” S.A. dalej stanowi dominującą rolę w przemyśle kamieniarskim całej gminy. Firma strzegomska zasłynęła w kraju z licznych prestiżowych obiektów i pomników z granitu. Tutaj powstała kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie, pomniki: Nike , Bohaterów Getta, Westerplatte i wiele innych. A w roku 2000 wykonano pomnik dla słynnego Polaka Jerzego Waldorffa. Eksport i budowle w licznych krajach europejskich z granitu strzegomskiego stanowią do dnia dzisiejszego mocną stronę firmy „Granit-Strzegom” S.A. W roku 2002 zakłady zostały sprywatyzowane.
Także w roku 1945, po remontach usuwających zniszczenia wojenne, zapoczątkowały działalność Zakłady Roszarnicze „Konpar”, które przetrwały do końca lat 80 i po wprowadzeniu reformy Balcerowicza upadły. Po kilku latach teren i budynki fabryki sprzedano i obecnie systematycznie następuje rozbiórka. Powoli zabudowa przestaje
